Wat de Italiaanse maffia en een familiebedrijf gemeen hebben

Daar waar de maffia misschien ooit begonnen als geheime genootschappen opgezet door ondernemende criminelen, zijn het inmiddels veelal professionele organisaties met miljardenomzetten. En ja, er is veel te leren van hun bedrijfsvoering, bijvoorbeeld op het gebied van strategie, leiderschap, reputatiemanagement, samenwerking en transparantie. ‘De maffia is een aantrekkelijk onderwerp voor films en boeken, maar het zijn ook hele serieuze organisaties die elke dag intensief en goed gemanaged worden’, zegt Jan-Joost, die zich al ruim twintig jaar verdiept in de (Italiaanse) maffia.

Uit de hand gelopen hobby

Hij schreef er een boek over: Van Capo tot CEO. ‘Het boek is eigenlijk een uit de hand gelopen hobby’, vertelt hij. ‘Als jochie was ik al gefascineerd door de Italiaanse maffia. Daar waar anderen vroeger voetbalposters in hun kamer hadden, hingen bij mij posters van The Godfather en Scarface aan de muur. Pas later constateerde ik met terugwerkende kracht dat ik de maffia niet alleen interessant vond vanwege de mysterie die eromheen hangt, maar ook vanwege de dynamiek en hun manier van bedrijfsvoeren. Tijdens mijn studie bedrijfskunde leerde ik vooral hoe succesvolle corporates in Nederland in elkaar zaten, maar ik dacht constant: ik ken een Italiaanse organisatie die minstens zo succesvol is. Natuurlijk ethisch beladen, maar als organisatie doen ze veel slimme dingen. Ik ben zelf opgegroeid in een familiebedrijf, een bouwbedrijf dat mijn opa oprichtte en dat later werd overgenomen door mijn vader en oom. Daardoor heb ik altijd veel meegekregen over de strategie van een familiebedrijf. De kwaliteit op de lange termijn is er belangrijker dan de korte klap en dat is bij veel maffia-groeperingen ook zo. Dat vond ik eigenlijk veel interessanter dan te leren hoe de organisatie van Shell of Philips eruitziet.’

Jan-Joost voelde wel enige schaamte voor zijn fascinatie – ‘want natuurlijk keur ik elke vorm van criminaliteit af’ – maar bleef lezen. Hij leerde zelfs Italiaans om Italiaanse bronnen over de maffia beter te kunnen begrijpen. ‘Ik ben toen in kleinschalige workshops die ik als adviseur gaf, de metafoor met de maffia gaan introduceren, en mensen vonden het interessant. Ze begrepen de knipoog. Toen een vriend van me een keer vroeg waarom ik niet meer ging doen met al die kennis over de maffia, wist ik het: er moet een boek komen. Ik heb het binnen vier maanden geschreven, omdat het eigenlijk al helemaal in mijn hoofd zat.’

Robin Hood

Maffia, waar staat het woord eigenlijk voor? Het is een verzamelnaam voor criminelen die (in het geheim) georganiseerd in groepen werken, over een periode van meer dan 25 jaar en die geïnfiltreerd zijn in de lokale samenleving ‘Dat is een groot verschil met partijen die alleen bezig zijn met drugshandel’, aldus Jan-Joost. ‘Ze claimen een gebied en willen daar belangrijk zijn en de lokale bevolking helpen. Het is niet voor niks dat de maffia zo groot werd in Zuid-Italië; dat was altijd het ondergeschoven kindje ten opzichte van het noorden. De maffia vertelde de lokale bevolking de wetgevende macht in Rome niet te vertrouwen, omdat die alleen maar geld wilde uit Noord-Italië. “Vertrouw maar op ons”, zeiden ze. Ze zien zichzelf echt als de Robin Hood van de eigen omgeving, als alternatief voor de overheid.’

De parallel van de maffia als krachtige organisatie trekt Jan-Joost door naar normale bedrijven die hij als organisatiestrateeg advies geeft op onder andere strategisch en tactisch gebied. ‘Een aantal kenmerken van de maffia is dat ze niet aan micro-management doen, duidelijke strategieën en doelen hebben en afspraken áltijd nakomen. De maffia is ook intensief bezig met het opleiden van mensen; wil je er werken, dan moet je je constant bewijzen, leveren en loyaal zijn. Ze zijn extreem selectief en werken alleen met de besten – niet alleen met de beste medewerkers, maar ook de beste partners. Dat zijn vrij simpele elementen die ik bij veel bedrijven lang niet altijd goed zie gaan.’

De maffia als familiebedrijf

In zijn boek Van Capo tot CEO behandelt Jan-Joost drie maffia-stromen: de Cosa Nostra uit Sicilië, de Camorra uit met name Napels en de ‘ndrangheta uit Calabrië. ‘De Cosa Nostra vergelijk ik altijd met overheidsinstanties en corporates, hun structuur lijkt erop. Als trainee bij een corporate kun je eigenlijk je pad al uitstippelen naar manager en wellicht ooit partner. Dat is bij de Cosa Nostra ook zo. Camorra zie ik als een mkb-bedrijf; ze zijn flexibeler, wat minder bekend, iets minder gestoeld op tradities, opportunistischer en daarmee ook wat wispelturiger. De ‘ndrangheta is een echt familiebedrijf; je kunt alleen door bloed onderdeel van de organisatie worden. Overigens is de ‘ndrangheta wereldwijd één van de grootste organisaties, met verschillende clans in diverse landen.’

Jan-Joost ziet duidelijke overeenkomsten tussen de clans van de ‘ndrangheta en een gemiddeld familiebedrijf in Nederland. ‘Ten eerste hechten ze waarde aan bepaalde gebruiken. Als bij de ‘ndrangheta  bijvoorbeeld een jongetje wordt geboren, leggen ze hem een mes en een sleutel voor. Dat mes ligt natuurlijk altijd een beetje dichterbij, waardoor het kind deze als eerste pakt. Je lot is dan eigenlijk al bepaald: je wordt opgeleid tot beroepscrimineel. In een normaal familiebedrijf heb je nog wel een vrije keuze, al zie ik in de praktijk toch vaak dat het wel heel erg gewaardeerd wordt als een zoon of dochter voor opvolging zorgt.’ Vrouwen hebben in de ‘ndrangheta overigens geen officiële functie in de organisatie zelf. ‘Van hen wordt echt nog – zoals de katholieke kerk het voorschrijft – verwacht dat ze trouwen, kinderen baren en hen opvoeden en goed voor hun man zorgen. Daarmee hebben ze overigens wel een belangrijke rol, want zij voeden de toekomstige leden van de maffia op. Ze moeten dus goed snappen hoe de organisatie werkt, met wie hun kinderen wel en niet mogen spelen, hoe ze moeten praten en zich moeten gedragen.’

‘Een grote kracht van de ‘ndrangheta, die ik ook terugzie bij familiebedrijven, is dat ze ontzettend verbonden zijn met elkaar. Ze hebben aan één blik genoeg en het onderlinge vertrouwen is groot. Dat is bij een corporate- of gemiddeld mkb-bedrijf vaak minder. Bovendien stellen ze hoge eisen aan de organisatie. Ze zijn het hoogste “A-merk” in hun branche en hebben een reputatie hoog te houden. Hun “flexibele schil” is klein. Ze werken liever met minder mensen die ze allemaal goed kennen. De standaard moet overal hetzelfde zijn. Ze werken niet steeds met één partij, maar willen voor de komende dertig jaar zakendoen, met partijen die bekend zijn in de markt en hun afspraken nakomen. Ze sturen op extreem duurzame relaties. Het is een business waar geen contract getekend wordt, alles gaat met een handdruk. Ze zijn ook goed in vooraf onderzoek doen; wat zijn de scenario’s, waar willen we naar toe en wie hebben we daarvoor nodig? Ze denken liever een dag te lang na dan dat ze overhaaste beslissingen nemen. De mensen zijn bijzonder loyaal omdat ze weten dat, als ze de fout ingaan of hun woord verbreken door met justitie te gaan praten, ze niet alleen hun eigen graf maar ook dat van hun familie graven. Ze zijn niet bezig met heidagen, vergaderen niet tot in den treure en schrijven geen dikke jaarplannen. Bij de ‘ndrangheta komen de hoogst geplaatsten één keer per jaar samen. Daar wordt de koers bepaald, worden geschillen besproken en beslissingen genomen. Die beslissingen zijn bindend. Ben je het er niet mee eens? Jammer dan.’

Opvolging

Net als bij een familiebedrijf, speelt ook opvolging een rol bij de Italiaanse maffia. ‘In principe is de oudste zoon van de baas de eerste in de rij die hem opvolgt. Maar het bedrijfsbelang gaat altijd voor het individuele belang. Dat knelt soms wel; het wil niet altijd zo zijn dat de oudste zoon het meest geschikt is voor de rol als baas. Bij promotie van een opvolger in een familiebedrijf zie je vaak dat diegene een statement wil maken en het allemaal anders wil doen. Dat heeft echter lang niet altijd het gewenste resultaat. Opvolging zorgt daarom vaak voor onrust, omdat er weer het een en ander strakgetrokken moet worden. Kijk, bij een gewoon familiebedrijf kun je meerdere keren met elkaar samen komen en desnoods een presentatie geven over de koers die je als nieuwe leidinggevende wil varen. Bij de maffia gebeurt dat natuurlijk niet. Daarom zijn senioriteit en wapenfeiten heel belangrijk. Je moet laten zien dat je van toegevoegde waarde bent. Wapenfeiten zeggen iets over jou. Daarom is het belangrijk om – als je twijfelt wie de beste opvolger is – de wapenfeiten met elkaar te vergelijken. Kijk áltijd wat het beste is voor je organisatie.’ 

Wie zich afvraagt hoe succesvol de ‘ndrangheta nou werkelijk is? Het familiebedrijf zet jaarlijks zo’n tachtig tot negentig MILJARD euro om. Ze hebben met name hele goede banden met drugskartels en verzorgen bijna tachtig procent van de cocaïnehandel in Europa. Jan-Joost: ‘Ze kunnen zoveel verdienen omdat ze enorm trouw zijn en een goede reputatie hebben. Veel drugskartels willen alleen maar met hen zakendoen. Dat is denk ik ook een streven van veel familiebedrijven; ze hoeven misschien niet elk punt te winnen, maar willen wel de wedstrijd winnen. De hechte structuur van een familiebedrijf zorgt ervoor dat er goed samen gewerkt wordt. Kreten als “we zien wel hoe het loopt” bestaan bij veel familiebedrijven niet. Je wil met elkaar dingen gedaan krijgen en daarom wordt er bijzonder goed voor de mensen gezorgd. Alles bij elkaar maakt dat familiebedrijven echt anders dan anders.’

Familiebedrijven in Nederland

Familiebedrijven vormen nog altijd de motor van het Nederlandse bedrijfsleven. Volgens het CBS is zeventig procent van alle bedrijven in Nederland een familiebedrijf, zijn ze gezamenlijk goed voor circa 53 procent van het BBP en hebben ze de afgelopen jaren voor meer werkgelegenheid gezorgd dan het landelijk gemiddelde (dat laatste kwam naar voren uit onderzoek van PWC). Bovendien behoort een aantal van de grootste bedrijven van Nederland tot de familiebedrijven.

Dit is de top 10 gerangschikt op omzet
(bron: Elsevier, 2019):

1. 1. Heineken
   2. SHV
   3. BCD Group
   4. PON
   5. Jumbo Groep
   6. VDL Groep
   7. VolkerWessels
   8. Hunter Douglas
   9. Hoogwegt Group
   10. Koninklijk De Heus

Top 10 oudste familiebedrijven

1. 1. Bakker Verkerk
   2. Knaapen Groep
   3. Dijssel
   4. Van Eeghen Groep
   5. Hotel Wesseling
   6. MHB
   7. Aalberts bouw
   8. Swinkels Family Brewers
   9. Silvera Internationaal
   10. Nolet Distillery

Het boek van Jan-Joost is te bestellen via:

www.vancapototceo.nl

Voor meer informatie: www.percapi.nl